Na teritoriji Karanovca i okoline, današnjeg Kraljeva, 1863. godine živelo je ukupno 37.875 stanovnika, od kojih je 1.500 bilo u samom Karanovcu, pokazuju dvogodišnja istraživanja sabrana u dva toma knjige „Popis stanovništva 1863. godine 1-2“. Autori knjige su dr Bojana Miljković Katić, viši naučni saradnik Istorijskog instituta u Beogradu, i Nemanja Trifunović, kustos kraljevačkog muzeja.
Na predstavljanju ovog izdanja u Narodnom muzeju u Kraljevu, istaknuto je da se radi o priređenim istorijskim izvorima prvog reda. Popis ljudstva, nepokretnosti i prihoda iz 1863. godine za teritoriju Karanovca, Karanovačkog sreza i okolnih sela značajan je za demografsku, privrednu i društvenu istoriju Srbije u 19. veku.
Godina 1863. bila je period značajnih promena u Srbiji, posebno tokom druge vladavine kneza Mihala Obrenovića. U to vreme se vršila centralizacija državne uprave i menjao se poreski sistem. Dotadašnje oporezivanje, poznato kao glavnica, zamenjeno je porezom na imućnost, koji je uključivao imovinu i prihode građana. Ministar finansija Kosta Cukić, rođen u Karanovcu, predložio je izmenu zakona o porezu koja je podrazumevala popis stanovništva. Tako je popis iz 1863. godine postao najstarija, kompletno sačuvana evidencija stanovništva u Srbiji, obuhvatajući popis muškaraca, žena, dece i staraca, kao i njihovog imovnog stanja i prihoda od delatnosti kojima su se bavili, istakao je istoričar Nemanja Trifunović.
Prema njegovim rečima, tadašnje seoske opštine činili su centralno naselje i sela koja su mu gravitirala. Na primer, opština Lađevačka sa naseljima Lađevci, Obrva i Cvetke imala je oko 1.700 stanovnika, što je bilo oko 200 više od čaršije Karanovac. U veća sela spadao je i Lazac, koji je pripadao Trnavskom srezu, kao i opština Kruševička sa selima Ribnica, Gotovac, Kovači i Žiča.
Trifunović veruje da je ovo izdanje važno za istoričare, ljubitelje istorije i istraživače prilika u Srbiji tog vremena. Takođe, smatra da će biti od velike pomoći onima koji žele da saznaju više o svom porodičnom poreklu.
Analizirajući demografske podatke, istoričar primećuje zanimljive aspekte popisa iz 1863. za oblast Gokčanice, Brezne i sela studeničkog sreza Orlja Glava, Milići i Mlanča. Tada su tu postojale porodične zadruge koje su imale i do 30 članova u okviru jednog domaćinstva. Međutim, 162 godine kasnije, ta planinska sela sa rubnih područja današnje teritorije Kraljeva gotovo su prazna, svedena na jednocifren broj domaćinstava.
Ovo izdanje knjige nudi uvid u život i strukturu tog vremena, pružajući dragocene informacije o demografskim promenama koje su se desile tokom više od jednog veka. Zanimljivo je da su mnoge od ovih zajednica koje su nekada bujale sada gotovo nestale, što ukazuje na značajne promene u društvenoj i ekonomskoj strukturi regiona.
Narodni muzej Kraljevo, gde je knjiga predstavljena, nastavlja da igra ključnu ulogu u očuvanju i promociji istorijskih izvora, pružajući platformu za istraživače i posetioce koji žele da saznaju više o bogatoj istoriji ovog kraja. U svetlu ovih istraživanja, jasno je da se demografska slika Srbije značajno promenila, sa uticajem na društvene i ekonomske aspekte života u zemlji.
U zaključku, knjiga „Popis stanovništva 1863. godine 1-2“ predstavlja ne samo važno istorijsko delo, već i neprocenjiv resurs za sve one koji se bave proučavanjem prošlosti Srbije i njenog razvoja kroz vekove.
